الف) مکتب فکری سرمایه­ داری کلاسیک

اقتصاد کلاسیک به سهم اقتصاد در پیش از اواخر قرن نوزدهم اشاره می­کند که در اغلب موارد به اقتصاد سیاسی معروف شده است. آدام اسمیت به عنوان بنیان­گذار مکتب اقتصاد کلاسیک در کتاب معروف خود تحت عنوان «ثروت ملل» برخلاف فیزیوکرات^[1] ها که معتقد بودند کشاورزی سرچشمه تمام ثروت­ های دولت و همه افراد ملت است، از همان جمله اول کتاب خود اعلام کرد که سرچشمه حقیقی ثروت هر ملتی کار سالانه او است. کار سالانه هر ملت مایه اصلی و اساسی تأمین تمام اشیا مورد نیاز و مفید می­باشد و شامل محصول مستقیم کار و تمام چیزهایی است که به وسیله آن از خارج خریداری می­شود. در واقع او سرمایه ­دار را به عنوان یک مدیر مالک که منابع اولیه (زمین، کار و سرمایه) را در یک مجموعه صنعتی ترکیب می­ نماید، می­نگریست. وی توضیح می­دهد که سرمایه ­داران عناصر اصلی رشد و توزیع ثروت در جامعه هستند و در کتاب خود به ­عنوان شالوده اصلی نظام سرمایه ­داری کلاسیک، به متناسب بودن هزینه­ های تولید با محصولاتی که تحت شرایط رقابتی تولید و فروخته می­شوند، تأکید دارد. در این نظام فرد در هسته مرکزی فعالیت ­های اقتصادی قرار داشته و هدف اصلی او به حداکثر رساندن منافع و رضایت خویش است(احمدپورداریانی، 1387). در این نظریه در توصیف کارآفرینان، تاکید بسیاری بر ویژگی­ های شخصیتی آنان همچون ریسک پذیری شده است (راچ^[2] و همکاران، 2009). به ­طوری­که جان استوارت میل از اقتصاددانان به نام این مکتب، اولین فردی محسوب می­شود که مشخصه اصلی کارآفرین را مخاطره ­پذیری معرفی می ­نماید(احمدپورداریانی، 1387). با بروز انقلاب صنعتی و تحولات عظیم اقتصادی-اجتماعی و ظهور فناوری جدید تولید، طبقه کارگر پا به عرصه وجود گذاشته و نظام سرمایه­ داری را به سمت انحصار و رقابت انحصاری به پیش برد که نتیجه این امر، عدم هماهنگی بین منافع فردی و اجتماعی بود که زمینه بدبینی به نظام سرمایه­ داری کلاسیک و ظهور نظام سوسیالیسم را فراهم نمود.

اقتصاد نئوکلاسیک : (Neoclassical economics) یکی از شاخه‌های علم اقتصاد است که برای اشاره به روش‌هایی از اقتصاد اطلاق می‌شود که بر تعیین قیمت، خروجی و توزیع درآمد در بازارها از طریق عرضه و تقاضا تمرکز می‌کند و اغلب از طریق حداکثرسازی فرضی سودمندی به وسیله افراد با درآمد محدود و سود به وسیله شرکت‌های با هزینه محدود با استفاده از اطلاعات و عوامل تولید در پیوند با نظریه رفتار عقلایی انجام می‌شودAntonietta Campus ,1987)).

امروز اقتصاد نئوکلاسیک بر اقتصاد خرد سیطره دارد و به همراه اقتصاد کینزی بر اقتصاد جریان اصلی سیطره دارد.

[1] فیزیوکراتیسم اولین مکتب اقتصادی است که به بیان قواعد علمی اقتصاد پرداخت و بیشترین سهم را در شکل گیری اصول اولیه نظام اقتصادی سرمایه‌داری داشت.

[2]. Rauch

ب) مکتب فکری سوسیالیسم

نظام سرمایه‌داری علی‌رغم نظریه «اسمیت» به سوی انحصار و رقابت انحصاری گرایش پیدا کرد، از سوی دیگر اجرای سیاست کلاسیک‌ها درباره آزادی کامل تجارت همراه با ظهور سرمایه‌داری انحصاری سبب شد تا تمرکز سرمایه به وجود آید و کارفرمایان از آن برای بهره‌داری از شیوه‌های فنی جدید استفاده کنند و مقدار تولید را افزایش دهند. این مسئله منجر به نتایج نامطلوبی مانند افزایش ساعات کارگران و به کار گماردن خردسالان شد. مارکس به مبارزات سیاسی علیه نظام سرمایه‌داری کلاسیک پرداخته و فرقه کمونیست‌ها را تأسیس نمود(دادگر، 1389). سوسیالیسم به عنوان یک مکتب فکری، پس از وقوع انقلاب صنعتی در اروپا و در تضاد با نظام سرمایه‌داری و انتقاد از آن شکل گرفت و به ویژه در کشورهای انگلستان، فرانسه و آلمان طرفداران زیادی پیدا کرد. اصطلاح سوسیالیسم«socialism»  از واژه فرانسوی «سوسیال» به معنای اجتماعی اخذ شده است. نظریه یا سیاستی که هدفش را مالکیت یا نظارت کل اجتماع بر ابزار تولید قرار داده است. مکتب سوسیالیسم دارای اصول و قوانین خاصی است که در تضاد با نظام‏ سرمایه‏‌داری و انتقاد از آن، شکل گرفته است(دادگر،1383).

مارکس از نظریه ­پردازان به نام این مکتب به این باور بود که در سوسیالیسم، مالکیت شخصی و استثمار کارگران از بین می‌رود و توزیع ثروت بر مبنای کمیت و کیفیت کار صورت می‌پذیرد. به نظر وی استقرار اقتصادی سوسیالیسم شرایط فرارسیدن کمونیسم را فراهم می‌کند و بشر به نظام اقتصادی کمونیسم نزدیک خواهد شد. در این نظام، جامعه اقتصادی در حد نهایی خود صنعتی است و در آن فقط یک طبقه اجتماعی یعنی طبقه کارگر فعالیت می‌کند و لذا امکان بروز تضاد طبقاتی وجود ندارد. هرگونه تضاد طبقاتی طبق فلسفه دیالکتیک مارکس، ناشی از تضاد روابط مالکیت قدیم و نیروهای تولیدی جدید می­باشد. او تأکید بسیاری بر فناوری دارد و به هیچ وجه کارآفرین و کارآفرینی را در نظام و اقتصاد خود نمی­پذیرد(همان و احمدپورداریانی، 1387).

اصول نظام سوسیالیسم مارکس

1-مالکیت فردی ابزار تولید را جایز نمی‏ شمارد و این را آلت جرم و وسیله استثمار می‏ شمارد و راه جلوگیری از این استثمار را سلب مالکیت‏ فردی از ابزار تولید می ‏­شمارد.
2-تفاوت طبقاتی افراد را از لحاظ ثروت محکوم می ­کند و چون همه چیز از آن همه است و همه باید از اصل “کار به قدر استعداد و خرج به قدر احتیاج” پیروی کنند پول ارزش خود را از دست می‏ دهد.

3- در جامعه کمونیستی قدرت اقتصادی مانند قدرت سیاسی در اختیار اجتماع است نه افراد.

4-نفی مالکیت موروثی.

5- در جامعه کمونیستی هدف تولید، نفع اجتماع است نه سود افراد.

6- هم مالکیت طبیعت و هم مالکیت سرمایه تولیدی مردود است.

7-در جامعه کمونیستی همه باید کار کنند، کسی مجاز نیست کار نکند.

8- همه باید برای همه کار کنند نه برای مسابقه فردی و عقب زدن‏ دیگران.

9- همه برای همه کار می‏­کنند یعنی همه شریک کار یکدیگر می‏­شوند و سهم‏ مساوی می­‏برند.

10-سلطنت کار.

11- مالکیت اجتماعی.

ج) مکتب اسلام

مطالعات زیادی نشان می­دهد که بین اعتقادات مذهبی و تلاش ­های کارآفرینانه ارتباط وجود دارد. مارکس وبر (1930)، از اولین کسانی است که در بررسی­ های خود ارتباط بین باورهای مذهب پروتستان و میزان موفقیت کسب­وکارها را مورد تأیید قرار داد.

موریسون در سال 2000 میلادی، با انجام یک تحقیق از مذهب به عنوان یکی از عناصری که با فرهنگ جامعه مرتبط است، به عنوان عاملی مؤثر در درجه توسعه کارآفرینی یاد می­کند. یافته­ های تحقیق او نشان می­دهد که ویژگی­های مذهبی کارآفرینان مانند رفتارهای اخلاقی، اخلاق اجتماعی و اخلاق کسب­ وکار در موفقیت کارآفرینان از اهمیت بالایی برخوردار است.

در دیدگاه اسلام منشأ اصلی عوامل تولید، منابعی است که خداوند متعال در طبیعت قرار داده است تا انسان به صورت ­های مختلف از آن­ ها استفاده کند و با کمک فکر یا قدرت جسمی خود، آن­ها را به کالا و خدمت تبدیل کند و این امر نیز بدون کوشش و تلاش انسان ممکن نخواهد بود. اما ویژگی­ های شخصیتی کارآفرینان نیز در روایات و احادیث نیز مورد توجه قرار گرفته است که به مواردی در زیر اشاره می­گردد:

امام علی(ع) در روایت «از کاری که می­ترسی آن را انجام بده» به بیان ویژگی ریسک ­پذیری پرداخته و در روایت «علم اندکی که با عمل همراه باشد، بهتر است از علم زیاد بدون عمل» به نقش و اهمیت عمل گرایی توجه داشته ­اند. در جایی دیگر در بابت اهمیت فرصت­ شناسی فرمودند: عجله کردن قبل از توانایی در کار و سستی پس از به دست آوردن فرصت، از بی­ خردی است.اما در این روایت«جوینده چیزی، یا به آن چیز یا بخشی از آن چیز خواهد رسید» به روحیه شکست ­ناپذیری اشاره کرده ­اند که از ویژگی­ های شخصیتی بارز کارآفرینان می­باشد(احمدپورداریانی، 1396).

اساساً کسب ­وکار و کارآفرینی در بینش توحیدی اسلام، یک ارزش محسوب می­شود و آیات قرآن درباره کار و کوشش در قلمرو حیات، به قدری فراوان و متنوع است که با کمال صراحت می­توان گفت: «اسلام دین اجتماعی، اجتهاد و دین سعی و کوشش است، و با هر گونه رهبانیت، عزلت، بطالت، بیکاری و تنبلی که منجر به فقر، محرومیت و رذایل اخلاقی گردد شدیداً مبارزه می­نماید. لذا با توجه به اهمیت کسب­ وکار، در یک جامعه اسلامی، همه باید احساس مسئولیت کنند، کار زمین مانده را هرکسی به اندازه­ ی توانایی خود با کیفیت، اخلاص و نیّت پاک انجام دهد.

ستایش کار و کارگر

• امام صادق^(ع): الكادُّ على عيالِهِ كالمجاهِدِ فى سبيلِ اللهِ؛
• پيامبراكرم^(ص) : العبادةُ سبعونَ جزءاً افضَلُها طلبُ الحلال؛
• «عبادت و پرستش خداوند هفتاد جزء دارد که بالاترین و برترین جزء آن، طلب روزي حلال است» (کلینی، 1407ق: ج : 5 78).
• نتيجه: اسلام هرگز كار كردن و تلاش براى تأمين معاش را جداى از عبادت و پرستش نمي‌داند. به همين جهت است که پيامبر(ص) دست كارگر را مي‌بوسد و مي‌فرمايد: اين دستى است كه در آتش جهنم نمي‌سوزد.

پیامر اکرم (ص):

پاکیزه ترین شغل، شغل بازرگانی است که چون سخنی گویند، دروغ نگویند و هرگاه امانتی به آن ها سپرده شود، خیانت نکنند و هرگاه وعده می دهند، خلف وعده نمی کنند و وقتی چیزی می خرند، از آن نکوهش نکنند و وقتی چیزی می فروشند، تعریف و تبلیغ نکنند و هرگاه بدهکارند (در پرداخت بدهی خود) تعلل نورزند و هرگاه طلبکار باشند (برای گرفتن طلب خود) فشار نیاورند (میزان الحکمه جلد 11).